Het is vandaag Wereldaidsdag: een internationale dag die is gewijd aan de bewustwording van dit syndroom. Maar ondanks ruim 35 jaar grondig wetenschappelijk onderzoek is er nog steeds een grote groep mensen die beweert dat aids helemaal niet bestaat. Welkom in de wereld van de aidsontkenners.

De zaak

Begin jaren tachtig werd de wereld opgeschrikt door een mysterieuze dodelijke ziekte, overdraagbaar via seksueel contact en bloed: het acquired immune definciency syndrome, oftewel aids. Wetenschappers stortten zich er direct op en ontdekten hiv, het virus dat de ziekte veroorzaakt. Een doorbraak, want vanaf dat moment konden medicijnen worden ontwikkeld om hiv te onderdrukken. Van een doodvonnis werd aids uiteindelijk een behandelbare, chronische ziekte.

Maar een geneesmiddel of een vaccin is tot nu toe niet gevonden, hoe vaak wetenschappers of de media de afgelopen decennia ook voorspelden dat het bijna zover was. Logisch, zeggen bepaalde mensen: hiv is niet de oorzaak van aids en aids is geen gevaarlijke, ongeneeslijke ziekte. Het is één grote leugen, waar vooral farmaceutische bedrijven grof geld aan verdienen.

De geruchten

Toen de Amerikaanse Christine Maggiore in 1992 ontdekte dat ze hiv-positief was, ging ze niet bij de pakken neerzitten. Ze werd fanatiek vrijwilliger bij verschillende hiv/aids-belangengroepen. Tot ze twee jaar later 360 graden draaide: ze weigerde hiv-medicatie en zette zich voortaan volledig in om anderen ervan te overtuigen dat alles wat dokters over aids vertellen gelogen is. Hoe viel anders te verklaren dat zijzelf, zonder medicijnen te gebruiken, zo’n prettig en gezond leven leidde? Maggiore werd al snel een boegbeeld voor veel aidsontkenners.

Aidsontkenning komt in verschillende vormen voor. Zo opperen sommige mensen dat aids een verzinsel uit de religieuze hoek is, om seks voor het huwelijk en homoseksualiteit te ontmoedigen. Want was het echt toeval dat de eerste verhalen over aids in de homowereld verschenen toen conservatieve, strenggelovige politici meer macht kregen in de VS? Of dat katholieke organisaties in Afrika de aidsproblemen gingen aanpakken door seksuele onthouding te prediken?

Anderen zeggen dat de schuld van de aidsleugen bij wetenschappers ligt. Na jaren onderzoek zouden die niet meer durven toegeven dat ze op het verkeerde pad zitten, uit angst hun baan, onderzoeksgeld of goede reputatie te verliezen. Daarom verzwijgen ze de waarheid: dat er nooit een virus genaamd hiv is gevonden. De meeste aidsontkenners hangen echter de theorie van Peter Duesberg aan. Deze Duits-Amerikaanse moleculair bioloog verkondigt dat hiv wel bestaat, maar dat er géén verband met aids is.

Hiv is een onschuldig virus dat iedereen onder de leden kan hebben. En ‘aids’? Dat is simpelweg een nieuwe verzamelnaam voor ziektes die allang bestaan: longontsteking, tuberculose, schimmelinfecties, huiduitslag, oogaandoeningen, enzovoort.

Eén virus, stelt Duesberg, kan nooit zoveel verschillende kwalen veroorzaken. Het moet volgens hem en zijn aanhangers dus aan de leefomstandigheden liggen. In westerse landen zien ze drugs als de grote boosdoener, zoals de partydrugs die bij Amerikaanse homo’s in de jaren tachtig populair waren. En in arme delen van de wereld zouden bijvoorbeeld ondervoeding en slecht drinkwater oorzaken van aids zijn.

Aan het uitdelen van gezonde voeding en het regelen van schoon drinkwater kan natuurlijk veel minder worden verdiend dan aan medicatie. Het leeuwendeel van de aidsontkenners wijst daarom met een beschuldigende vinger naar ‘Big Pharma’: de machtige farmaceutische industrie die bakken geld binnen harkt met condooms, hiv-tests en hiv-remmende medicijnen. Ondertussen wordt geen enkele aidspatiënt beter van de producten die de farmaceutische bedrijven op de markt brengen. Integendeel, die medicijnen zouden zelfs een van de oorzaken zijn dat mensen ziek worden.

Regeringen en officiële instanties zitten ook in het complot, want die helpen de farmaceuten door riskante medische experimenten met nieuwe medicijnen toe te staan. Aidsontkenners stappen graag naar de media met verontwaardigde verhalen daarover. Zo ontstond in 2004 commotie rondom een onderzoeksprogramma in een kindertehuis in New York. In de documentaire Guinea pig kids, uitgezonden door de BBC, werd beweerd dat een extreem gevaarlijk nieuw medicijn op kinderen met hiv werd getest zonder dat hun eventuele voogden daar toestemming voor hadden gegeven. Ondertussen leden de jonge proefkonijnen veel pijn en kregen ze allerlei gezondheidsklachten. En dat allemaal omdat Big Pharma telkens nieuwe medicijnen op de markt wil brengen, om nóg meer geld te kunnen verdienen.

De feiten

Als het over medische zaken gaat, geven complotdenkers eigenlijk standaard de farmaceutische industrie de schuld. Natuurlijk zitten de meeste bedrijven niet in de medicijnenbusiness uit liefdadigheid; ze willen winst maken. Maar dat betekent niet dat aids geen bestaande ziekte is of dat hiv-remmers puur vergif zijn. Verhalen over de schadelijke effecten van de medicijnen worden vaak flink overdreven of uit hun verband gerukt. Zo bleken veel claims uit de genoemde BBC-documentaire achteraf nergens op gebaseerd. Er was bijvoorbeeld geen bewijs voor de bewering dat er kinderen uit huis waren geplaatst omdat hun familie niet akkoord ging met deelname aan de experimenten. En de enige ‘deskundige’ die over de gezondheidsklachten werd geïnterviewd, stond bekend als aidsontkenner.

Het duurde drie jaar, maar uiteindelijk bood de BBC zijn excuses aan. De film had niet mogen worden uitgezonden, zo werd toegegeven. Toch komt het idee dat hiv-remmers mensen ziek maken niet helemaal uit de lucht vallen. Om het virus onder controle te houden, is vrij zware medicatie nodig. Zeker in de beginjaren ging die gepaard met heftige bijwerkingen. De medicijnen die tegenwoordig worden gebruikt, zijn al een stuk beter te verdragen, hoewel er nog steeds bijwerkingen optreden. Maar dat geldt voor elk ander medicijn ook. En de nadelen van de aidsmedicatie wegen niet op tegen het grote voordeel ervan: je blijft erdoor in leven.

Dan zijn er nog de wetenschappers die hun kop in het zand zouden steken en met z’n allen een leugen overeind houden. Ze hebben echter een heel goede reden om niet naar alternatieve theorieën te luisteren: die zijn namelijk volkomen achterhaald. Toen het aidsonderzoek pas begon, was er veel onduidelijkheid, zoals bij elke nieuwe ziekte. Wetenschappers opperden verschillende ideeën, waaronder ook dat de leefomstandigheden aids zouden veroorzaken. Met de ontdekking van hiv konden dat soort theorieën worden weggestreept.

In de daaropvolgende jaren hebben de wetenschappelijke bewijzen voor de link tussen hiv en aids zich opgestapeld. Maar de aidsontkenners blijven de oude, afgeserveerde theorieën verkondigen. En het feitenmateriaal dat sindsdien is gepresenteerd, negeren ze zo’n beetje. Zelf hebben ze geen van allen onderzoek gedaan naar aids; ook de wetenschappers in hun kamp niet.

Peter Duesberg verrichtte in de jaren zeventig baanbrekend werk op het gebied van kanker, maar was nooit bij het aidsonderzoek betrokken. Ook de Australische scheikundige Henry Bauer is overtuigd aidsontkenner zonder ooit hiv/aids te hebben bestudeerd. Daarnaast sluit hij niet uit dat het monster van Loch Ness echt bestaat. En wat te denken van de Amerikaanse biochemicus Kary Mullis, die in de jaren negentig de Nobelprijs voor scheikunde kreeg? Hij trekt niet alleen de link tussen hiv en aids in twijfel, maar ook de klimaatverandering. Verder is Mullis geïnteresseerd in astrologie en beweerde hij ooit een mogelijke alien in het bos te hebben gespot.

De aidsontkenners moeten het dus niet hebben van onderzoek, maar van redeneren. Een van hun belangrijkste argumenten – dat aids zich bij iedereen anders ontwikkelt en dat één virus daar nooit verantwoordelijk voor kan zijn – berust echter op een flinke denkfout: hét kenmerk van aids is juist dat je er zoveel verschillende infecties door oploopt. Hiv vernietigt immers het immuunsysteem. Het lichaam kan daardoor allerlei infecties, die voor een gezond iemand vrij ongevaarlijk zijn, niet afweren of bevechten. Zonder medicatie overlijdt een aidspatiënt uiteindelijk aan zijn infecties. De doodsoorzaak is aids, maar welke infecties uiteindelijk fataal zijn, verschilt vaak flink.

Ook hoelang iemand met hiv zonder problemen blijft, loopt van persoon tot persoon uiteen. Een gezonde leefstijl kan het immuunsysteem een handje helpen, dus wat dat betreft hebben aidsontkenners gelijk als ze zeggen dat voeding en leefomgeving een rol spelen. Soms duurt het wel tien jaar voordat iemand symptomen van aids krijgt. Dat verklaart ook waarom er altijd mensen zullen opduiken die beweren kerngezond te zijn zónder hiv-medicatie. Dat lijkt van buitenaf zo, maar uiteindelijk slaat het virus toch toe. Het gebeurde onder anderen bij Christine Maggiore, de activistische aidsontkenner die hiv-positief was. Jarenlang gebruikte ze geen hiv-remmers, ook niet tijdens haar twee zwangerschappen. Haar zoon lijkt geluk te hebben gehad, maar haar dochtertje overleed in 2005. Maggiore zelf stierf drie jaar later. Bij beiden was een longontsteking de doodsoorzaak. Een aidsgerelateerde longontsteking, om precies te zijn, hoewel aidsontkenners dat blijven tegenspreken.

Zaak gesloten?

Volgens de website AIDStruth, opgericht door wetenschappers om tegenwicht te bieden aan alle wilde theorieën, is de macht van de aidsontkenners inmiddels te verwaarlozen. Toch bleek in 2010 nog uit een Amerikaanse onderzoek onder 217 zwarte mannen met hiv dat 64 procent van hen minstens één complottheorie rondom het virus geloofde.

De onderzoekers ontdekten ook dat dit invloed had op hoe braaf ze hun hiv-remmers innamen. Een jaar eerder was er ophef ontstaan over de documentaire House of numbers, waarin aidsontkenners (onder wie Christine Maggiore) ruim aan het woord komen en reacties van serieuze onderzoekers naar eigen zeggen uit hun context waren gehaald. En in 2014 kreeg het online-tijdschrift Frontiers in Public Health boze reacties omdat een artikel van een aidsontkenner door de selectie was gekomen. Echte macht hebben de aidsontkenners misschien niet, maar ze laten steeds net genoeg van zich horen om weer een aantal mensen aan het twijfelen te brengen.

Deze Complot!-aflevering staat ook in KIJK 10/2016.

Tekst: Anouk Boersma

Beeld: iStock/Getty Images