Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!
Het pokkenvirus heeft honderden miljoenen slachtoffers geëist. Onlangs ontdekten wetenschappers dat het al in de ‘Vikingtijd’ rondwaarde.
Pokken, de meest gevreesde ziekte van de achttiende eeuw, wordt veroorzaakt door het Variola-virus. Net als het coronavirus wordt gedacht dat de ziekteverwekker – waarschijnlijk duizenden jaren geleden – is overgesprongen van dier op mens. Geschat wordt dat het virus alleen al tijdens de twintigste eeuw zo’n 300 tot 500 miljoen slachtoffers heeft gemaakt, wereldwijd.
Ondanks zijn ijzeren greep op de mensheid, blijft de precieze verspreiding en evolutie van het virus enigszins onduidelijk. De vroegste genetische aanwijzing van het pokkenvirus dateert van de zeventiende eeuw, gevonden in de weefsels van een Litouwse mummie. Ook littekens op Egyptische mummies suggereren dat het pokkenvirus meer dan 3500 jaar geleden slachtoffers maakte. Onlangs vonden wetenschappers bewijs dat deze tijdlijn nog verder terugschroeft. Het team isoleerde genetisch pokkenvirusmateriaal uit de tanden en beenderen van mensen die leefden ten tijde van de Vikingen (793-1066).
Lees ook:
Genetische code
Om meer grip te krijgen op de evolutie en diversiteit van het virus zette een team wetenschappers een grootschalig, internationaal onderzoek op. Het onderzocht de genetische samenstelling (genoom) van 1867 mensen – die tussen 31.000 en 150 jaar geleden leefden in Eurazië en de Amerika’s – naar tekenen van de ziekmaker.
In 13 individuen was het raak: onderzoekers vonden voldoende genetisch materiaal in de tanden en beenderen om het virus verder in kaart te brengen. Elf van deze personen leefden in Noord-Europa, het Verenigd Koninkrijk en West-Rusland in de jaren 600 en 1050, een tijd die overlapt met de Vikingtijd. Uit vier monsters slaagde het team erin een bijna compleet genetische code (DNA) van het virus te ontrafelen.
“We weten natuurlijk dat Vikingen door Europa en daarbuiten rondreisden. En nu weten we dat ze ook pokken hadden. Met rondreizen hebben mensen Covid-19 snel verspreidt, het is mogelijk dat de Vikingen op eenzelfde manier pokken rondbrachten. Alleen gebeurde dit via scheepvaart, in plaats van het vliegtuig,” vertelt Eske Willerslev, een van de auteurs van de studie.
Nieuwe stam
Dat we na 1400 jaar nog steeds een diagnose kunnen vaststellen is prachtig, vindt Jean-Luc Murk, arts-microbioloog in het Elisabeth-TweeSteden Ziekenhuis. Het virus bevat DNA, wat het waarschijnlijk stabieler maakt en eenvoudiger terug te vinden dan bijvoorbeeld RNA.
Wel blijkt het om een compleet nieuw ontdekte virusstam te gaan, ofwel het lijkt nauwelijks op het moderne pokkenvirus. Het oude virus heeft namelijk een ander patroon van actieve en inactieve genen. “Dat het virus niet identiek is aan het moderne pokkenvirus, vind ik niet heel verbazingwekkend. Er bestaan veel varianten van pokkenvirussen, wat je verwacht vanwege het proces van evolutie. Het kennen van die variaties helpt om beter te begrijpen hoe dit virus zich in de loop van de tijd ontwikkeld heeft,” vertelt Murk.
De virussen zijn ontstaan uit een gemeenschappelijk ‘voorouder’. Echter zo’n 1700 jaar geleden zijn de takken opgesplitst en vervolgden de virussen hun eigen evolutiepad. Aangezien DNA van de Viking-variant nooit is aangetroffen in recente stoffelijke resten moet de evolutietak veel eerder zijn doodgelopen dan het moderne virus, dat pas de wereld uit was in 1980.
Evolutionaire boom
Ook Eric Snijder, hoogleraar moleculaire virologie van het Leids Universitair Medisch Centrum, is blij met de vondst: “Het is een mooi en zeldzaam stukje virus-archeologie. Het biedt een mooi inkijkje in de details van de evolutie van het virus over een heel lange periode, inclusief een periode waarin dit absoluut één van de killer-virussen voor de mensheid was.”
Maar hier eindigt het verhaal niet. Murk verwacht dat de bevindingen zullen leiden tot verder onderzoek naar restanten van het virus. “Hopelijk lukt het dan een keer om de hele evolutionaire boom in kaart te brengen en te achterhalen van welk dier de mens dit virus oorspronkelijk gekregen heeft.”
Bronnen: Science, EurekAlert!, Jean-Luc Murk, Eric Snijder