Ruim 2000 jaar geleden beschikten de oude Grieken al over een voorloper van de moderne computer. Met het Mechanisme van Antikythera, een astronomische rekenmachine, berekenden ze onder andere de stand van de maan, de zon en de vijf toen bekende planeten. Tot nu toe is er welgeteld één exemplaar gevonden.

Veel indruk maakte het Mechanisme van Antikythera niet op de sponsduikers die het in 1901 van de zeebodem visten. Dat gebeurde bij een Grieks eiland dat in het Nederlands tegenwoordig Andikithira heet. Vergeleken met het enorme aantal bronzen en marmeren standbeelden dat ze hadden ontdekt leek deze klomp brons en hout vrij waardeloos.

De elementen hadden het ook geen dienst bewezen: het was bedekt met kalkaanslag en roest en zag er gehavend uit. Het had zelfs niet veel gescheeld of de duikers hadden het mechanisme overboord gegooid, terug naar het wrak van het tweeduizend jaar oude handelsschip vol kostbaarheden waar het tussen de lading zat.

Mysterieus apparaat

“Het is maar goed dat ze dat niet gedaan hebben”, zegt Jo Marchant, schrijver van de boeken The human cosmos en Decoding the heavens, waarin ze onder andere ingaat op de geschiedenis van het mysterieuze apparaat. “Het Mechanisme van Antikythera is het meest geavanceerde voorwerp uit de Griekse oudheid dat we ooit gevonden hebben. Het is zelfs zo bijzonder dat het ons hele beeld van de oude Grieken op zijn kop heeft gezet. Lange tijd werd gedacht dat ze weliswaar slim waren, maar weinig met hun handen konden. Dit apparaat bewijst het tegendeel.”

Het Mechanisme van Antikythera wordt gezien als de oudste computer ter wereld. Het oorspronkelijke apparaat bestond uit een houten omhulsel met hendels en draairingen. Aan de binnenkant zat het tjokvol met minstens dertig bronzen tandwielen van verschillende formaten. Samen vormden al die onderdelen een planetarium dat de stand van de maan, de zon en de vijf toen bekende planeten (Mercurius, Venus, Saturnus, Jupiter en Mars) kon berekenen. Door een wijzer naar een belangrijke gebeurtenis aan de sterrenhemel te draaien, zoals een maansverduistering, kon de gebruiker precies aflezen wanneer die plaats zou vinden. Het mechanisme beschikte daarnaast over een kalender en gaf evenementen als de Olympische Spelen aan.

Natuurlijk was er niets digitaals aan het Mechanisme van Antikythera. Alle berekeningen maakte het met behulp van tandwielen. Door aan een hendel te draaien kwam de hemel zoals de oude Grieken hem kenden in beweging. Het is daarmee het oudste geavanceerde tandwielsysteem dat ooit is ontdekt, en het bleef eeuwenlang een ongeëvenaard stuk technisch vernuft.

“Pas bij de eerste mechanische klokken zien we systemen die er enigszins op lijken”, zegt Marchant. “Als je bedenkt hoe uniek het is, dan is het eigenlijk raar dat het lange tijd zo weinig aandacht heeft gekregen van historici.”

Dit is het begin van het artikel ‘Klassieke techniek’ te vinden in KIJK 10/2021. Deze editie ligt in de winkel vanaf 16 september tot en met 13 oktober.

Meer informatie:

• The Guardian: Scientists may have solved ancient mystery of ‘first computer’
• Scientific Reports: A Model of the Cosmos in the ancient Greek Antikythera Mechanism
• KIJK: 2000 jaar oude ‘computer’ onder de loep
• Historiek: Wat is het Mechanisme van Antikythera?

Tekst: Nick Kivits

Beeld: Alamy/ImageSelect, L. Gouliamaki/AFP/ANP, Bewerking: Bert van den Broek/IDETIF

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!