Het is vandaag precies twintig jaar geleden dat Pim Fortuyn werd vermoord op het Media Park in Hilversum door de linksradicale milieuactivist Volkert van der Graaf. Eeuwenlang was er in Nederland geen politieke moord gepleegd en toen lag daar ineens een Nederlandse politicus dood op een parkeerterrein. Maar niet iedereen gelooft dat het hier om een eenmansactie ging. Lees er alles over in dit gratis online-artikel.

De zaak

Op maandag 6 mei 2002 verliet Pim Fortuyn even na zes uur ’s avonds de 3FM-studio in Hilversum, waar hij te gast was geweest in het programma van Ruud de Wild. Terwijl de kleurrijke LPF-leider op de parkeerplaats nog wat met De Wild praatte, kwam er een man met een honkbalpetje op hem af. Van dichtbij richtte die een pistool in een plastic tas op Fortuyn en loste zes schoten, waarvan er vijf raak waren. Vervolgens ging hij ervandoor, achternagezeten door Fortuyns chauffeur.

Meer lezen:

• Podcast: in het hoofd van de complotdenker
• Vijf kenmerken van een complottheorie

Zodra hij het Mediapark verliet, leek de schutter niet goed te weten welke kant hij op moest. Hij rende verschillende straten in en kwam ten slotte uit bij een benzinestation waar een aantal agenten met kogelwerende vesten en honden hem stond op te wachten. Althans, daar leek het sterk op. Wisten ze van tevoren dat er een aanslag op Fortuyn zou worden gepleegd en waren ze daarom zo snel ter plekke? Had de schutter naar een hem beloofde vluchtauto lopen zoeken? Het zijn slechts enkele van de vragen rond de moord op de man die minister-president van Nederland had kunnen worden.

De geruchten

Tijdens een geïmproviseerde persconferentie vlak na de aanslag zegt Magda Berndsen, korpschef van de politieregio Gooi en Vechtstreek: “Ik kan u meedelen dat er een mogelijke dader is aangehouden, en dat het gaat om een blanke, Nederlandse man, van wie de identiteit nog niet bekend is.” Maar de echte schutter, de Libanees Abu Fatah, wordt op dat moment door de politie in een donkerblauwe BMW naar Schiphol gereden. Dat schrijft de medicus prof. dr. Bob Smalhout op 5 mei 2007 in zijn column in De Telegraaf. Hij heeft die wijsheid uit Moord namens de ‘Kroon’?, een dan net verschenen boek van voormalig actrice Ine Veen. Smalhout noemt haar conclusies “meer dan schokkend” en wijst op de overeenkomsten met de moord op president John F. Kennedy in 1963. “Ook daar was vrij zeker sprake van een samenzwering van hooggeplaatste zakenlui, politici en onderwereldfiguren, die allen wat te vrezen hadden van de politieke ideeën van Kennedy.” En Volkert van der Graaf, de opgepakte schutter, is niets meer of minder dan de Nederlandse Oswald. “Iedereen weet thans dat Lee Harvey Oswald niet de belangrijkste moordenaar was. (…) De eigenlijke killer van Fortuyn was een beroepscrimineel die hem van grote afstand door het hoofd heeft geschoten.”

Die theorie over de tweede schutter is niet nieuw. Hij werd lang geleden al op internet gezet door het zogenoemde Mishima Cyber Command. In grote trekken gaat het verhaal als volgt: Fatah, die dezelfde soort kleding als Van der Graaf draagt en een speciale sniperversie van diens pistool bij zich heeft, zit op een elektriciteitshuisje naast het parkeerterrein van het Mediapark. Zodra Van der Graaf op Fortuyn afloopt, haalt Fatah tweemaal de trekker over en raakt de LPF-leider in het hoofd. Van der Graaf is zich duidelijk niet bewust van Fatah en lijkt te schrikken. Hij lost drie schoten op de gevelde Fortuyn en vlucht. Volgens het Mishima Cyber Command is het allemaal te zien op geheimgehouden videobeelden, gemaakt met een beveiligingscamera of door de CIA.

Waarom Fortuyn moest sterven, weet het Mishima Cyber Command ook. “Professor Fortuyn werd opgeofferd voor de zonden van het huis van Oranje-Nassau.” De koninklijke familie zou de Nederlandse tak vormen van een omvangrijk internationaal netwerk dat via Paramaribo, Rotterdam, Kosovo, Libanon en Saoedi-Arabië drugs en wapens smokkelt. Als minister-president wilde Fortuyn dat openbaar maken. Reden genoeg voor de Oranjes, de familie Bush, de BVD (nu AIVD geheten) en de Amerikaanse narcoticabrigade DEA om hem uit de weg te laten ruimen. Verder zag Fortuyn niets in de Europese Unie. Dat bezorgde hem de vijandschap van de Bilderberggroep en Europol.

In Moord namens de ‘Kroon’? gaat het, iets bescheidener, om een binnenlandse samenzwering tegen Fortuyn. Smalhout schrijft: “Zijn uitlatingen over zich weerzinwekkend verrijkende topmanagers, zijn rigoureuze plannen om de volksgezondheid, de krijgsmacht en het onderwijs te saneren, alsmede zijn aangekondigde acties tegen de zogenoemde ‘welzijnsmaffia’ waren genoeg om Fortuyn op een dodenlijst te plaatsen.”

Veel complotdenkers vinden Van der Graaf een onwaarschijnlijke hitman. Hoe kon deze veganist, milieuactivist en pacifist zo’n koelbloedige liquidatie uitvoeren? Zelfs voor een getrainde schutter zou het knap lastig zijn geweest om binnen een paar seconden vijf keer raak te schieten. Anderen stellen dat Van der Graaf misschien helemaal niet zo’n beginner was. Zijn naam is in verband gebracht met de gewelddadige dood van milieuambtenaar Chris van der Werken in 1996. Hier en daar wordt gesuggereerd dat de BVD wist dat Van der Graaf schuldig was aan deze moord en hem daarmee onder druk zette om nog iemand dood te schieten. Of sterker nog: dat Van der Graaf van de BVD ‘toestemming’ kreeg om Van der Werken te vermoorden. Zo zou hij zijn ingepalmd.

Een ander terugkerend thema in de samenzweringstheorieën rond de moord op Fortuyn is de F-35. De LPF-leider was faliekant tegen de aanschaf van dit peperdure gevechtsvliegtuig door Nederland. Hij voorspelde een “Betuwelijn-debacle in de lucht”. Maar als een kabinet-Fortuyn de F-35 zou schrappen, dreigde een financiële strop voor vliegtuigbouwer Lockheed Martin en de Nederlandse bedrijven die aan het project deelnemen. Er stonden miljarden op het spel. In dit verband valt vaak de naam van toenmalig LPF-lid Mat Herben. Complotdenkers wijzen erop dat Herben uitstekende contacten had in militaire kringen (hij werkte jarenlang voor het ministerie van Defensie), van luchtvaart houdt (hij deed aan vliegtuigspotten) en niet alleen vrijmetselaar is, maar ook een Bilderbergconferentie bijwoonde (waarmee hij tot twee van de meest verdachte clubs uit de wereldgeschiedenis behoort). Bovendien werd Herben na de dood van Fortuyn fractievoorzitter vande LPF; een nogal snelle promotie voor iemand die tot dan toe vooral als partijwoordvoerder optrad.

Hoe kon een veganist, milieuactivist en pacifist zo koelbloedig die vijf dodelijke schoten lossen?

Er doen ook verhalen de ronde dat Pim Fortuyn is vermoord omdat hij gechanteerd werd en zijn afpersers niet langer wilde betalen. Maar het blijft onduidelijk waar die chantage dan op berustte. In ieder geval niet op zijn homoseksualiteit, want daar maakte Fortuyn geen geheim van. Stond hij dan in het krijt bij drugshandelaren? Of had Fortuyn te maken met mensen die hij heel veel geld had geleend en die hun schuld weigerden af te lossen?

Kortom, aan sappige theorieën geen gebrek. Maar misschien zijn ze voor Nederland wel te kleurrijk. Zelfs in de schaarse fictie die over de Fortuyn-affaire verscheen, ligt de nadruk op heel concrete zaken. Voor Tomas Ross, de schrijver van de thriller De zesde mei (door Theo van Gogh later verfilmd als 06/05), is dat bijvoorbeeld de vraag waarom de politie Van der Graaf zo snel te pakken had. “Volgens de onderzoekscommissie waren er ‘toevallig’ twee surveillanceauto’s, een auto van de hondenbrigade en een bus van de ME in de buurt”, zei Ross in een interview met het Belgische weekblad Humo. “Dat zou ik niet willen verzinnen in een roman. Zo ongeloofwaardig.”

De feiten

Het proces tegen Volkert van der Graaf nam in het voorjaar van 2003 slechts drie dagen in beslag. Officier van justitie Koos Plooy beschikte naar eigen zeggen over een “overweldigende, waterdichte hoeveelheid bewijsmiddelen”. Maar hij wilde meer dan Van der Graaf achter de tralies krijgen. “Mijn belangrijkste opdracht was in feite om ervoor te zorgen dat er aan het eind van het onderzoek geen echt openstaande vragen meer waren. Er waren vanaf het begin geen aanwijzingen dat er meer daders waren, maar er waren wel veel complottheorieën. De opdracht was die maatschappelijke onrust weg te nemen.” Onder meer door middel van afluisteren en observeren werd “de ruime omgeving van de verdachte” onderzocht. Het leverde niets tastbaars op.

Wat bracht Van der Graaf er dan toe om Fortuyn dood te schieten? De mogelijkheid dat hij een door Lockheed Martin, de BVD en/of de CIA betaalde dan wel gehersenspoelde terminator was, kunnen we gerust afstrepen. Ook het feit dat hij zich als medeoprichter van de Vereniging Milieu-Offensief (VMO) onder meer fanatiek voor dierenrechten inzette, speelde geen rol. Even leek het er namelijk op dat zijn woede was opgewekt omdat Fortuyn het bestaan van nertsfokkerijen had goedgepraat.

Nee, in zijn in november 2002 afgelegde bekentenis verklaarde Van der Graaf dat hij tot actie was overgegaan omdat Fortuyn “een steeds groter wordend gevaar voor met name kwetsbare groepen in de samenleving” was. Hij zag “geen andere mogelijkheid om dat gevaar te stoppen dan door Fortuyn om het leven te brengen”. Welke groepen hij bedoelde, zei Van der Graaf er niet met zoveel woorden bij. Het ligt voor de hand dat het onder anderen moslims en asielzoekers waren; daar had Fortuyn het regelmatig over.

De socioloog Pim Fortuyn begon ooit aan de linkerkant van het politieke toneel. Maar geleidelijk dreef hij naar rechts. In boeken als De verweesde samenleving (1995) en Tegen de islamisering van onze cultuur (1997) en in zijn column in het weekblad Elsevier schreef ‘Professor Pim’ over de belabberde staat waarin Nederland volgens hem verkeerde.

Voornaamste problemen: een slap vreemdelingenbeleid, falende gezondheidszorg en ‘achterkamertjespolitiek’ van de gevestigde orde. In november 2001 werd hij lijsttrekker van Leefbaar Nederland. Dat feest duurde niet lang. Op 9 februari 2002 publiceerde de Volkskrant een interview met Fortuyn waarin hij onder andere zei dat hij de islam “een achterlijke cultuur” vond. Het zorgde voor veel opschudding. Leefbaar Nederland dumpte hem, waarna hij onmiddellijk zijn eigen partij, de Lijst Pim Fortuyn (LPF), oprichtte. Een maand later boekte hij als lijsttrekker van Leefbaar Rotterdam een enorme overwinning bij de gemeenteraadsverkiezingen.

Fortuyns ongezouten meningen maakten nogal wat los. De term ‘haatzaaien’ deed zijn intrede in het politieke taalgebruik. Columnist Jan Blokker had het over “de Mussolini van de 21ste eeuw”, en ook de naam Adolf Hitler viel herhaaldelijk. Fortuyn schold overigens net zo hard terug. PvdA-lijsttrekker Ad Melkert was “een kleffe subsidiesocialist”, CDA’er Ernst Hirsch Ballin “onze minister van klassenjustitie die van Nederland een corrupte bananenrepubliek maakt”, en premier Wim Kok zou alleen in macht zijn geïnteresseerd, “het geeft niet voor welk doel”.

Op 14 maart 2002 bestookten leden van de ‘Biologische Bakkers Brigade’ hem tijdens de presentatie van zijn boek De puinhopen van acht jaar paars met taarten. Fortuyn suggereerde nu openlijk dat hij gevaar liep. Ruim een week na het taartincident zei hij in een talkshow van Robert Jensen: “De Nederlandse regering, en dat vind ik dus een bloody shame, helpt mee een klimaat te creëren van demonisering van mijn persoon. En als mij straks wat gebeurt, dan zijn zij medeverantwoordelijk.”

Zaak gesloten?

De commissie-Van den Haak, die in december 2002 een rapport over de veiligheidssituatie rond Fortuyn publiceerde, gaf hem in zekere zin gelijk. Men concludeerde: Fortuyn kreeg met zoveel dreigbrieven en fysieke dreiging te maken dat er voldoende aanleiding was geweest om hem te beveiligen. Maar de politie speelde niet alle informatie over incidenten door aan de BVD. Bovendien stelden de analyses van politie en BVD weinig voor. Daar kwam nog bij dat Fortuyn, ondanks zijn geklaag dat de regering hem aan zijn lot overliet, eigenlijk niets van beveiliging wilde weten.

Postuum werd Pim Fortuyn in november 2004 uitgeroepen tot ‘de grootste Nederlander’. Met de LPF ging het minder goed. Hoewelbij de verkiezingen van 15 mei 2002 het historische aantal van 26 zetels werd veroverd, was het ‘Pim-effect’ snel uitgewerkt. De verkiezingen van 2003 leverden de LPF nog maar acht zetels op en drie jaar later verdween de partij uit het parlement. De rechtbank veroordeelde Volkert van der Graaf tot een gevangenisstraf van achttien jaar. Die zat hij maar voor twee derde uit, zoals dat meestal gaat met gedetineerden in Nederland. In mei 2014, twaalf jaar na de moord op Pim Fortuyn, kwam Van der Graaf weer op vrije voeten.

Deze Complot-aflevering is afkomstig uit de KIJK-special die bomvol samenzweringstheorieën staat. Bestel hem hier!