Nederlands onderzoek behoort tot de wereldtop. Daarom laat KIJK-redacteur Laurien Onderwater je in deze rubriek elke maand kennismaken met een wetenschapper van eigen bodem. Deze keer: Marike Lancel onderzoekt de wisselwerking tussen psychiatrische aandoeningen en slaapstoornissen.

Je kent het vast wel. Je kunt de slaap niet vatten, draait op je linkerzij, dan op je rechterzij, gaat even wat drinken en stapt terug je bed in. Maar nee hoor, nog steeds klaarwakker. Zo’n nacht komt bij iedereen weleens voor, maar is dit je normale patroon, dan is er sprake van een slaapstoornis. Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) kampte in 2021 ruim één op de vijf Nederlanders van 12 jaar en ouder met slaapproblemen.

Lees ook van Onderwater Ondervraagt:

• ‘Honden hebben een prachtige sociale organisatie’
• ‘Die complottheorie ging zelfs míjn pet te boven’

Denk daarbij aan moeite met in slaap vallen, problemen met doorslapen of te vroeg wakker worden. Een goede nachtrust is ontzettend belangrijk voor je lichamelijke en psychische gezondheid. En dat geldt zeker ook voor mensen met een psychiatrische aandoening. Enter het vakgebied van somnoloog – slaapexpert – Marike Lancel.

Slaapcentrum opgericht

Lancel studeerde fysiologische psychologie aan de Universiteit Leiden en ging in haar tweede jaar aan de slag als student-assistent van Gerard Kerkhof, een bekende slaaponderzoeker. “Kerkhof zette net een slaaplaboratorium op poten en deed daar onderzoek naar het slaap-waakritme in ochtend- en avondmensen. Ik hielp hem daarbij en bleef tot het einde van mijn studie voor hem werken. Dat baantje heeft mijn interesse in slaaponderzoek gewekt.”

Na het behalen van haar masterdiploma reisde Lancel af naar Zwitserland om daar promotieonderzoek naar slaapregulatie in de hersenen bij zoogdieren te doen. Enkele jaren later, met haar doctorstitel op zak, verruilde ze de Zwitserse stad Bazel voor het Duitse München, waar ze aan de slag ging als hoofdonderzoeker slaapfarmacologie aan het Max Planck-instituut voor Psychiatrie.

‘Wij hebben aangetoond dat als je slecht slaapt de agressiviteit toeneemt’

“Daar heb ik echt een fantastische tijd beleefd. Er was genoeg financiering, ik was omringd door enthousiastelingen en kon onderzoeken wat ik zelf interessant vond. Zo heb ik de effecten en onderliggende mechanismen van het hormoon progesteron op slaap bestudeerd. Maar na er bijna tien jaar te hebben gewerkt, vonden we het als gezin toch fijn om terug te keren naar Nederland. Zelf wilde ik ook eens iets anders onderzoeken dan slaap, dus ging ik aan de slag bij de Forensisch Psychiatrische Kliniek van de GGZ (geestelijke gezondheidszorg, red.) Drenthe.” Daar werkt ze nog steeds; ze bestudeert er de effecten van de behandelingen die forensisch psychiatrische patiënten krijgen.

Maar na een paar jaar vroeg de directeur van de kliniek of Lancel ook slaapstoornissen bij de patiënten wilde onderzoeken, en zo kwam ze aan de wieg van het Expertisecentrum Slaap en Psychiatrie te staan. Sindsdien heeft ze het slaaponderzoek niet meer losgelaten.

Vicieuze cirkel

Meer dan 50 procent van de mensen met een angststoornis, stemmingsstoornis (wanneer de gemoedstoestand of emoties ernstig verstoord zijn) of psychose lijdt aan slaapproblemen. “De gedachte was lange tijd dat een psychiater daar niks aan hoefde te doen: als de stoornis of psychose werd behandeld, zouden die slaapproblemen vanzelf verdwijnen.” Maar die vlieger gaat niet altijd op, aldus Lancel. Sommige patiënten die goed op de behandeling reageren en van wie de toestand lijkt te verbeteren, blijven moeite hebben met slapen. “Dat heeft een negatieve invloed op hun psychische gesteldheid. Ze worden ontvankelijk voor nieuwe psychiatrische stoornissen of krijgen een terugval.”

Het is een vicieuze cirkel, maar wel een die volgens Lancel te doorbreken is. “Forensisch psychiatrische patiënten hebben onder invloed van hun psychiatrische stoornis een delict gepleegd, meestal van agressieve aard. Hun behandelplan is erop gericht om de kans op een terugval te verminderen. Wij hebben aangetoond dat als je slecht slaapt de agressiviteit niet afneemt, maar toeneemt, ook tijdens de behandeling. Dus je bereikt al een hoop door eerst die slaapproblemen onder handen te nemen.” Verstoring van slaap zorgt er namelijk voor dat je je emoties minder goed in de hand hebt. Daarom probeert Lancel behandelaren al jaren te overtuigen om niet alleen de psychiatrische aandoening zelf aan te pakken. “Dat was in het begin heel lastig, doordat het om een andere manier van denken en behandelen vroeg. Tegenwoordig gaat dat gelukkig makkelijker.”

In de kliniek in Drenthe onderzoeken behandelaren de relatie tussen de slaapproblemen en de psychische klachten van deze patiënten en passen ze daar hun werkwijze op aan. Het onderzoek begint met het afnemen van een intakegesprek en het registreren van het slaap-waakgedrag (wanneer en hoelang patiënten slapen en wakker zijn) met een activiteitsmeter om de pols. “We willen weten van welke slaap- of waakproblemen patiënten last hebben en wanneer die klachten zijn begonnen. Daarnaast vragen we naar hun slaapgewoontes, eventuele pijnklachten, medicijngebruik enzovoorts. Vaak hebben we aan die antwoorden al genoeg om een behandelplan op te stellen, en zo niet, dan maken we een polysomnografie, zoals dat heet.” Tijdens een slaaponderzoek wordt dan gedurende één nacht de kwaliteit van de ademhaling en de slaap van mensen gemeten.

GGZ Drenthe bevindt zich wat dat betreft in de voorhoede, maar het liefst ziet Lancel dat zoveel mogelijk psychiaters, psychologen en artsen slaapproblemen serieuzer nemen. “Je besteedt een derde van je leven aan slapen; dat geeft al aan hoe belangrijk het is. En toch kijken we nog vaak op van wat er allemaal misgaat als iemand geen goede nachtrust heeft.”

Deze aflevering van Onderwater Ondervraagt staat ook in KIJK 4/2023. 

Beeld: OLEG BRESLAVTSEV/GETTY IMAGES

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!