Wilde complottheorieën doen de ronde omtrent COVID-19. Zo zou Bill Gates het virus de wereld in hebben geholpen om overbevolking een halt toe te roepen. Het is niet de eerste keer dat de filantroop verdacht wordt van het verspreiden van een ernstige ziekte; hetzelfde was namelijk het geval bij het zikavirus. Een gratis longread over dit zikacomplot.

De zaak

Het is voor veel landen een grote eer om de Olympische Spelen te mogen organiseren. Dus trok Brazilië alles uit de kast om er in 2016 iets moois van te maken. Peperdure stadions werden uit de grond gestampt en speciale politie-eenheden begonnen stevig op te treden tegen de bendes uit de beruchte sloppenwijken. Want dit was het moment om aan de wereld te laten zien dat Brazilië een mooi en veilig land is.

Het liep niet zoals gehoopt. Niet de drugsbendes gooiden roet in het eten, maar een plotselinge uitbraak van zika. Een jaar voor de Olympische Spelen kwamen de eerste meldingen van deze tot dan toe vrij onbekende ziekte aan het licht in Brazilië, waarna het verantwoordelijke virus zich razendsnel over het hele continent verspreidde.

De overheden van verschillende Latijns-Amerikaanse landen raadden vrouwen aan om niet zwanger te worden, omdat zika bij ongeboren kinderen microcefalie zou veroorzaken. Ze worden dan geboren met een te kleine schedel. Dood gaan ze er niet aan, maar het kan wel blijvende hersenschade en een verstandelijke beperking opleveren.

Al snel werden ook buiten Zuid-Amerika besmettingen aangetroffen: er kwamen meldingen uit de Verenigde Staten, Thailand, Duitsland en talloze andere landen. Zo’n 150 vooraanstaande experts stelden zelfs voor om de Olympische Spelen te annuleren of verplaatsen. Dat gebeurde niet, maar de schrik zat er goed in.

Niet alleen het virus rukte in hoog tempo op. Ook de eerste complottheorieën kwamen al snel bovendrijven en gingen als een lopend vuurtje de hele wereld over. Al die theorieën waren compleet verschillend van aard, maar één ding hadden ze gemeen: ze draaiden om het vermoeden dat de uitbraak van het zikavirus mensenwerk is geweest.

De nare ziekte was een vreselijk ongeluk of zelfs opzettelijk verspreid. Hoe kon een relatief onbekend virus anders zo verschrikkelijk snel uitgroeien tot een wereldwijde plaag?

De geruchten

Muggen bestrijden met muggen. Met dat eenvoudige maar geniale idee is het Engelse biotechbedrijf Oxitec groot geworden. Het concern heeft een slimme manier bedacht om de verspreiding te stoppen van de gelekoortsmug (Aedes aegypti), die verantwoordelijk is voor de overdracht van tropische ziektes als dengue en gele koorts. Dat doet het bedrijf door mannetjesmuggen genetisch te manipuleren.

Zo zette Oxitec tussen 2011 en 2013 zo’n 185.000 muggen uit in Brazilië. Dat gebeurde in Juazeiro, een stad in het noordoosten van het land. Paart een gemanipuleerde mannetjesmug vervolgens met een vrouwtje in het wild, dan krijgt dat vrouwtje kinderen die niet levensvatbaar zijn. De larven sterven voordat ze het volwassen stadium bereiken en de ziekte verder kunnen verspreiden.

Op die manier moet de gelekoortsmug langzaam maar zeker uitsterven. En de akelige tropische ziektes die hij verspreidt ook. Het werkte volgens het bedrijf fantastisch: in juli 2015 meldde Oxitec dat de muggenpopulatie in het gebied met 95 procent was afgenomen.

Niet lang daarna lag Juazeiro echter in het hart van het gebied waar zika uitbrak. Bekijk je een kaart met de zika-gerelateerde gevallen van microcefalie in Brazilië, dan zie je dat die inderdaad voornamelijk voorkomen in de regio waar Oxitec de genetisch gemanipuleerde muggen in het wild uitzette.

Volgens veel activisten kon dit geen toeval zijn. Zij hadden ruim vóór de zika-uitbraak al gewaarschuwd voor onbedoelde bijeffecten. Wat als de larven toch overleven? Kan de genetische manipulatie het virus dan niet juist versterken in plaats van verzwakken, en zo tot een soort supervirus leiden?

Het zijn vragen die sinds het uitbreken van de zika-epidemie steeds vaker werden gesteld. De website van de Britse krant Daily Mail vatte het in januari 2016 kort en bondig samen: “Zijn wetenschappers de schuld van de zika-uitbraak?”

Enkele complotdenkers gingen nog verder. Zij waren er heilig van overtuigd dat de zika-uitbraak geen ongelukje was, maar een doelbewuste actie van een klein groepje machtige mensen. Zo pompte de liefdadigheidsorganisatie van multimiljardair Bill Gates 19,7 miljoen dollar in de ontwikkeling van genetisch gemanipuleerde muggen. Oxitec was een van de partijen die daarvan profiteerden.

De Bill & Melinda Gates Foundation strijdt daarnaast al lange tijd voor family planning in de allerarmste landen, een eufemisme voor geboortebeperking. Dit gebeurt met het idee dat de aarde beter af is met minder mensen. Gates zei daarover in 2010: “Als we goed ons best doen met voorbehoedsmiddelen, kunnen we de bevolkingsgroei met zo’n 10 of 15 procent remmen.”

Zijn stichting wil onder meer 120 miljoen vrouwen toegang geven tot voorbehoedsmiddelen. Is het dan niet heel toevallig dat Gates tegelijkertijd investeert in Oxitec, een bedrijf dat onder vuur ligt omdat hun muggen mogelijk hersenschade veroorzaken bij baby’s? En dat Zuid-Amerikaanse overheden daardoor vrouwen afraden om zwanger te worden?

Het werkte bij veel doemdenkers in ieder geval als een rode lap op een stier. Zo beweerde de Amerikaanse radiopresentator Alex Jones in januari 2016 in een goedbeluisterde uitzending dat Bill Gates willens en wetens genetisch gemanipuleerde muggen inzet om mensen in ontwikkelingslanden te steriliseren, met als doel het menselijk ras te verbeteren.

Hij kreeg bijval van de hoogleraar internationaal recht Francis Boyle, die in zijn programma te gast was:“Dit heeft alle kenmerken van biologische oorlogsvoering. En het lijkt er ook op dat Gates hierbij betrokken was.” Net als Jones stelde Boyle dat de gemanipuleerde muggen onderdeel zijn van een geheim overheidsprogramma.

Dichter bij huis worstelt de Nederlandse complotdenker Martin Vrijland op zijn weblog met soortgelijke vragen: “Zou er misschien toch meer schuil kunnen gaan achter deze uitbraak? Zijn designermuggen een extra toevoeging aan het wapenarsenaal van imperialistische grootmachten?”

De feiten

Eén ding is de afgelopen jaren steeds duidelijker geworden: een zikabesmetting tijdens de zwangerschap kan inderdaad leiden tot microcefalie bij pasgeboren kinderen. Wetenschappers lieten het in juli 2016 zien in The New England Journal of Medicine. Sindsdien bestaat er in de wetenschappelijke wereld weinig discussie meer over het verband tussen zika en hersenschade bij baby’s.

Het klopt ook dat Bill en Melinda Gates voorvechters zijn van geboortebeperking in ontwikkelingslanden. Anticonceptie kan volgens de website van hun stichting ongewenste zwangerschappen voorkomen en daarmee de economische positie van vrouwen versterken.

Veel minder bewijs is er voor de theorie dat zika een biologisch wapen is. Complotdenkers lijken vooral de intenties van de Bill & Melinda Gates Foundation enorm uit hun verband te rukken. Zo staat op de website van de stichting duidelijk te lezen dat er word gestreefd naar vrijwillige geboortebeperking, namelijk door vrouwen in de allerarmste landen te voorzien van advies en voorbehoedsmiddelen. Van dwang is dus geen sprake.

Bovendien zijn alle andere acties van de liefdadigheidsorganisatie – van noodhulp tot watervoorziening – erop gericht om mensen langer te laten leven. Niet echt methoden die je zou kiezen als je de wereldbevolking wilt decimeren.

Zelfs al zou Bill Gates snode plannen koesteren om het aantal mensen op aarde drastisch terug te brengen, dan had hij dat waarschijnlijk op een andere manier aangepakt. Zika is immers geen dodelijke ziekte. Zo’n 80 procent van de geïnfecteerden merkt er helemaal niets van, en de overige 20 procent krijgt hooguit wat koorts, gewrichtspijn en hoofdpijn. Iemand die echt onheil wil aanrichten, zou waarschijnlijk een veel gevaarlijker virus de wereld in slingeren om zijn doel te bereiken.

Het is ook niet aannemelijk dat de genetische manipulatie van muggen heeft geleid tot veranderingen in het zikavirus, zoals sommige critici vermoedden. Voor zover bekend is er namelijk geen overdracht mogelijk van het DNA van de mug naar een virus. Met andere woorden: de manipulaties in de mug kunnen onmogelijk zijn overgeslagen naar het virus om op die manier een ‘supervirus’ te vormen.

Daarnaast spreken koele data de complotdenkers tegen. Zo blijkt bij nadere beschouwing dat Juazeiro, waar het gentechbedrijf Oxitec genetisch gemanpipuleerde muggen uitzette, niet het epicentrum van de zika-epidemie was. Dat lag in werkelijkheid 650 kilometer verderop, rond de stad Recife. Aangezien muggen hun hele leven binnen een straal van 400 meter blijven, is het erg onwaarschijnlijk dat de gemanipuleerde insecten de daders zijn.

Tot slot is het belangrijk om te melden dat de complotdenkers in deze zaak op zijn zachtst gezegd een nogal twijfelachtige reputatie hebben. Zo is hoogleraar Francis Boyle van de Universiteit van Illinois weliswaar een expert op het gebied van de biologische oorlogsvoering, maar tegelijkertijd ziet hij de Verenigde Staten als een internationaal crimineel complot dat “als wettelijke en politieke entiteit zou moeten ophouden te bestaan”.

Diezelfde Amerikaanse overheid was volgens hem ook verantwoordelijk voor de ebola-uitbraak die sinds 2014 aan meer dan 10.000 mensen in West-Afrika het leven kostte.

Zaak gesloten?

Al lijkt de mens dus niet de veroorzaker van de zika-epidemie, één vraag blijft vooralsnog onbeantwoord: hoe kon een onbekende ziekte zo snel om zich heen grijpen?

“Het is niet ongebruikelijk dat een virus lange tijd een sluimerend bestaan leidt en dan ineens toeslaat”, zegt Ronald van Rij, hoofddocent Experimentele Virologie aan het Radboud Universitair Medisch Centrum. “Neem de infectieziekte chikungunya, die ook door de gelekoortsmug wordt verspreid. Die ziekte was net zo onbekend als zika, maar leidde in 2005 en 2006 onverwacht tot een flinke epidemie op Réunion, een eiland in de Indische Oceaan. Die uitbraak verspreidde zich sindsdien over een groot deel van Zuidoost-Azië en Latijns-Amerika.”

Zo’n plotselinge opleving kan bijvoorbeeld ontstaan als een virus een andere muggensoort als gastheer uitkiest, vertelt van Rij. Dat is niet erg zolang die muggensoort zich met dierenbloed voedt. Maar smult de nieuwe gastheer liever van mensenbloed, dan hebben we een enorm probleem. De ziekte kan dan ‘ineens’ overslaan op de mens.

Zeer waarschijnlijk ligt de sleutel tot de zika-uitbraak dus in het samenspel tussen virus en mug. Van Rij: “Mogelijk heeft er een mutatie plaatsgevonden in het genetisch materiaal van het zikavirus, waardoor dat gemakkelijker kon meeliften op de gelekoortsmug.”

Terwijl wetenschappers de definitieve oorzaak proberen te achterhalen, vechten de gezondheidsdiensten in veel Zuid-Amerikaanse landen nog iedere dag tegen hun grote vijand: de gelekoortsmug. Daarbij hebben ze gek genoeg last van alle aandacht voor de zika-epidemie.

Doordat veel complotdenkers uitgerekend insectenbestrijdingsmiddelen als de groteboosdoener zagen, staat het maatschappelijk draagvlak voor die pesticiden onder druk. In een peiling uit 2016 onderschreef een derde van de Amerikaanse deelnemers de stelling dat genetische gemanipuleerde muggen zika veroorzaakten.

Dit complot verscheen eerder in KIJK 3/2018.

Tekst: Merijn van Nuland

Beeld (header): CDC

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!