Zeventig jaar geleden troffen onderzoekers inscripties in grotten en op voorwerpen aan die afkomstig moesten zijn van het Kushanrijk. Nu zijn Duitse wetenschappers erin geslaagd het schrift voor 60 procent te ontcijferen.
Het Kushanrijk in Centraal-Azië was een van de invloedrijkste staten van de oude wereld die delen van India, Perzië en China verenigde. Op zijn hoogtepunt strekte het rijk zich uit van Tadzjikistan tot Afghanistan en Pakistan, en zuidwaarts tot in de Gangesvlakte in het noorden van India. Het Kushanrijk staat bekend als een staat met zeer diverse volkeren, talen en religies. Desondanks zijn er niet veel geschreven bronnen van de Kushana gevonden.
Lees ook:
In de jaren vijftig troffen wetenschappers wel inscripties in grotten aan, evenals tekens op kommen en kleipotten. Maar al die tijd slaagden ze er niet om deze tekens – het Kushan-schrift – te ontcijferen. Nu, zeventig jaar later, is een team van Duitse onderzoekers daar deels in geslaagd. Svenja Bonmann, Jakob Halfmann en Natalie Korobzow onderzochten jarenlang foto’s van de grotteninscripties en tekens op aardewerk uit verschillende Centraal-Aziatische landen, en legden het verband met een andere taal: het Bactrisch. Daardoor konden ze 60 procent van de karakters ontcijferen. De groep werkt nu hard aan de decodering van de resterende karakters.
Er zijn veel andere codes en geschriften die tot op heden nog steeds niet zijn gekraakt. KIJK somt er drie op.
1) Het Voynichmanuscript
Als het over cryptologie gaat, wordt als eerste de Duitse ‘WO II-codeermachine’ Enigma genoemd en meteen daarna het Voynichmanuscript. Het boek, genoemd naar de van oorsprong Poolse boekhandelaar Wilfrid Voynich, die het in 1912 in handen kreeg, telt 240 pagina’s vol fraaie afbeeldingen van medicinale planten, astrologische diagrammen, blote nimfen en raadselachtige teksten. Met behulp van koolstofdatering werd vastgesteld dat het boek tussen 1404 en 1438 is gemaakt. De meeste planten die erin staan, zijn niet herkenbaar; ze lijken te zijn samengesteld uit verschillende soorten. En de afgebeelde personen zouden naar een Europese afkomst kunnen verwijzen.
Er zijn mensen die beweren dat de code in de letters zelf verborgen zit en alleen maar met een microscoop zichtbaar kan worden gemaakt. Anderen denken op basis van de woordstructuren dat de taal is gebaseerd op oude Oost- of Centraal-Aziatische talen. Maar er zijn ook deskundigen die menen dat het om een mix van oud-Nederlands, oud-Duits en oud-Frans gaat. Ondanks de inzet van onder anderen codekrakers uit de Eerste en Tweede Wereldoorlog en de Amerikaanse National Security Agency (NSA) heeft niemand een zinvolle vertaling kunnen fabriceren. En daarom denken sommigen dat het hele manuscript een hoax is. Als dat zo is, dan is het wel een hele oude ‘grap’.
2) Het proto-elamatische beeldschrift
Aan het eind van de 19de eeuw werden in wat nu het zuidwesten van Iran is meer dan 1600 kleitabletten gevonden met daarop geschriften die tot nu toe niemand heeft kunnen ontcijferen. Het zogenoemde proto-elamatische beeldschrift dateert uit de periode van 3050 tot 2800 voor Christus.
Jacob Dahl van het Britse Wolfson College Ancient World Research Cluster doet er onderzoek naar en heeft intussen 1200 verschillende tekens geïdentificeerd, maar veel is hij daar niet mee opgeschoten. Na tien jaar zijn basale woorden als ‘koe’ en ‘vee’, die waarschijnlijk in de teksten zullen voorkomen, nog steeds niet gevonden. Het probleem is volgens Dahl dat de schrijvers in die tijd nogal wat fouten maakten en dat maakt het lastig om duidelijke patronen te herkennen. Bovendien is het proto-elamatisch een pure schrijftaal; dat betekent dat er geen klanken uit hedendaagse talen kunnen worden gebruikt voor de ontcijfering van bepaalde woorden.
Maar Dahl geeft nog niet op. Hij heeft met behulp van een Reflectance Transformation Imaging System in het Louvre – dat veel van de kleitabletten in de collectie heeft – ongekend nauwkeurige 3D-foto’s van de teksten gemaakt. Door die online te zetten, hoopt de oudeletterkraker dat overal ter wereld wetenschappers mee gaan denken. Hopelijk wordt met behulp van academische crowdsurfing de elamatische code na vijfduizend jaar dan eindelijk gekraakt.
3) Kryptos
Voor het CIA-hoofdkantoor in Langley (Viriginia) staat een kunstwerk van de Amerikaan Jim Sanborn. De in 1990 geplaatste sculptuur heet Kryptos (Grieks voor ‘verborgen’) en bestaat uit een gewelfde koperen plaat waarin 1735 letters met de hand zijn uitgezaagd. Het linkerdeel bevat de gecodeerde tekst en het rechterdeel is een zogenoemd Vigenère Tableau dat als sleutel kan worden gebruikt om de code te kraken.
En daar zijn de puzzelaars van deze wereld bijna in geslaagd: drie van de vier codes waren voor 1999 ontcijferd. De eerste levert deze zin op: Between subtle shading and the absence of light lies the nuance of iqlusion. (Sanborn gaf toe dat hij het laatste woord fout had gespeld om het vinden van de oplossing wat moeilijker te maken.)
De tweede leidt tot onder meer de coördinaten van het CIA-hoofdkwartier en de vraag: Does Langley know about this? They should: it’s buried out there somewhere. X Who knows the exact location? Only WW. (WW staat voor William Webster, een voormalige CIA-baas.)
De oplossing van de derde puzzel – ook weer met een spelfout – is een beschrijving van egyptoloog Howard Carter over het openen van het graf van Toetanchamon. Slowly, desparately slowly, the remains of passage debris that encumbered the lower part of the doorway were removed. With trembling hands I made a tiny breach in the upper left-hand corner. And then, widening the hole a little, I inserted the candle and peered in. The hot air escaping from the chamber caused the flame to flicker, but presently details of the room within emerged from the mist. x Can you see anything? q
De laatste code beslaat slechts 97 karakters en dat maakt het schijnbaar moeilijker om hem te kraken. Daarom gaf Sanborn eind 2010 een aanwijzing: de letters 64 tot en met 69 (die samen NYPVTT vormen) staan voor het woord BERLIN. Nog maar 91 letters te gaan…
Meer weten over codes die na jaren zijn gekraakt of nog steeds een mysterie blijven? Je leest er alles over in de vijfde editie van KIJK Geschiedenis! Eenvoudig en snel via onderstaande knop te bestellen.
Tekst: André Kesseler, Laurien Onderwater
Openingsbeeld: Kushan-inscriptie in een rots © Bobomullo Bobomulloev