Volgens DNA-analyse had de welbekende gletsjermummie Ötzi in tegenstelling tot eerder onderzoek een donkere huid en ogen, en had hij weinig hoofdhaar.

In 1991 stuitten twee Duitse bergwandelaars op een wel heel bijzondere vondst: een lijk van rond de 5200 jaar oud in de Ötztaler Alpen. Toen bleek dat het hier ging om de oudste Europese mummie ooit in een gletsjer gevonden, stroomden de onderzoeksgroepen toe. Ötzi’s lichaam, kleding en uitrusting leverden veel kennis op over diens leefwijze in het gebergte ten tijden van het stenen tijdperk. Toch volgen er nog steeds verrassingen. Een nieuw genetisch onderzoek, gepubliceerd in Cell Genomics, wijst namelijk uit dat de ijsmummie donker was en mogelijk een kale knar had.

Lees ook:

• Hoe klonk de stem van Ötzi de IJsman?
• Oudste bloed tot nu toe gehaald uit lichaam Ötzi
• Ötzi’s DNA ontrafeld

Waar liggen zijn wortels?

Het genoom, of genenbestand, van hedendaagse Europeanen is een vermenging van drie groepen voorouders. De jager-verzamelaars kruisten eerst met de vroege boeren uit Anatolië (het gebied waar nu Turkije ligt). Vervolgens kwam daar 4900 jaar geleden nog bloed bij van de steppe-herders uit het oosten.

De eerste studies naar Ötzi leverden een verwarrend beeld op. Volgens een analyse zou het genenbestand van de ijsman het meeste lijken op dat van de hedendaagse populaties van Sardinië. Maar er waren ook genetische kenmerken van zowel jager-verzamelaars als ook vroege boeren en steppe-volken aanwezig waren. Hoe dan ook: hij moest wel een lichte huidskleur, lichte ogen en veel haar hebben gehad. Zo was het idee althans.

Getouwtrek aan Ötzi

Het nieuwste onderzoek zet dit beeld op zijn kop: Ötzi had zijn oorsprong in de eerste boeren van Europa. Met een donkere huid en dito ogen. Verder was hij kalende en had hij een verhoogde kans op overgewicht en suikerziekte type II (maar kreeg het niet, vanwege zijn gezonde leefstijl).

De onderzoekers, onder leiding van Johannes Krause van het Max Planck-Instituut voor Evolutionaire Antropologie, denken het vrij zeker te weten. De eerste genoemde studies hadden te maken met besmettingen van modern menselijk DNA (dat door het vele ‘getouwtrek’ op de mummie terecht is gekomen). Kraus en collega’s wisten dit te vermijden door zorgvuldig DNA te isoleren. Daar lieten ze vervolgens de nieuwste, geavanceerde DNA-sequencing-technieken op los.

Vooroordelen

Sommige wetenschappers dachten dat de donkere mummie was verkleurd door de duizenden jaren in het ijs. Maar het blijkt nu dicht bij zijn originele huidskleur te zijn. “Het is ongelofelijk hoe de vroegere reconstructie is gebaseerd op vooroordelen van hoe een Europeaan in het stenen tijdperk eruit moet hebben gezien”, geeft Krause aan.

Verder is het percentage vroege Europese boerenafkomst (meer dan 92 procent) verrassend hoog. Het lijkt er volgens het onderzoeksteam op dat Ötzi behoorde tot een geïsoleerde Alpen-gemeenschap die zich weinig vermengde met de jager-verzamelaars uit het westen.

Eigenlijk wel logisch

“De genetische analyse van Ötzi is een volgend stukje van de revolutie die ancient DNA (aDNA) in de archeologie aan het bewerkstelligen is”, vertelt archeoloog Gerrit Dusseldorp van de Universiteit Leiden. “Met de techniek kun je de demografie van historische bevolkingsgroepen in veel meer detail dan voorheen bestuderen. Dat werpt oudere ideeën soms omver, zoals ook hier nu gebeurt.”

Daar is aDNA-expert Eveline Altena van het LUMC het mee eens. “De afgelopen jaren zijn vooral de grote lijnen van gebeurtenissen in de Europese prehistorie uiteen gezet. Nu wordt dit verhaal op steeds gedetailleerder niveau ingevuld. Wat deze studie verder bijzonder maakt is dat ze de vertaling van genetische kenmerken (genotype) naar waarneembare eigenschappen (fenotype) kunnen staven. Normaal gesproken is dat lastig, omdat ijsmummies zoals Ötzi zeer zeldzaam zijn.”

De lichamelijk interpretaties vindt Dusseldorp dan weer “een beetje suf”: “Het is logisch dat de huid en ogen van de ijsman donkerder waren dan de meeste moderne Europeanen, want ook de jager-verzamelaars en vroege boeren (Ötzi’s voorouders) waren donkerder. En het idee dat hij kaal was suggereren de onderzoekers vanwege het verhoogde risico daarop in combinatie met de kleine hoeveelheid haar die is gevonden op Ötzi. Terwijl het hier gaat om een vrij kleine verhoogde kans op kaalheid, dus zeker is het allerminst.”

Maar omdat onze kennis over het menselijke genenbestand blijft groeien, kan er in de toekomst vast meer duidelijk worden over Ötzi, zo geven beide deskundigen aan.

Bronnen: Cell Genomics, Cell Press, Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology

Beeld: Südtiroler Archäologiemuseum/EURAC/Marco Samadelli-Gregor Staschitz

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!