Medewerkers van een aquarium in North Carolina (VS) krabden zich achter de oren toen een pijlstaartrog zwanger bleek te zijn. De vis deelde haar habitat al zeker acht jaar niet met een mannetje.

In een aquarium in Hendersonville, North Carolina woont al jaren pijlstaartrog Charlotte. Ze brengt haar dagen door met liggen op de zanderige bodem van de grote waterbak en zwemt zo nu en dan. Maar binnenkort zal Charlotte het druk krijgen met haar vier jonkies verzorgen. De vis is namelijk zwanger, ontdekten medewerkers van het aquarium, en dat is gek. Er zwemt namelijk al zeker acht jaar geen mannetje meer rond.

Lees ook:

• Voor het eerst een pasgeboren haai in het wild gezien
• Dit buideldier ruilt slaap in voor seks

Toch is het niet onmogelijk dat de rog zich heeft kunnen voortplanten zonder dat er een mannetje aan te pas is gekomen. Verschillende diersoorten kunnen nakomelingen op de wereld zetten middels maagdelijke voortplanting, ook wel parthenogenese genoemd. In het lichaam van het vrouwtje smelt een eicel samen met een zogeheten poollichaampje, een soort onvolgroeide eicel. Hieruit ontstaat vervolgens een embryo dat alleen het genetische materiaal van zijn moeder heeft meegekregen.

Wetenschappers zijn er nog niet over uit waardoor en onder welke omstandigheden dieren jongen krijgen zonder vader. Wel worden bij steeds meer diersoorten ontdekt dat ze zich (ook) maagdelijk kunnen voortplanten. Vijf voorbeelden.

1) Watermoccasinslang

Meestal zijn er een mannetje en een vrouwtje nodig om een nest met babymocassins te maken. Maar niet altijd, ontdekten wetenschappers van de North Carolina State University. Ze vingen zwangere watermocassins in het wild en lieten ze bevallen in het lab. Daar vergeleken ze de genen van de moeders met hun nakomelingen en ontdekten dat een deel van de babyslangen zonder vader op de wereld was gezet.

Het is niet duidelijk waarom de vrouwtjesadders zich soms zonder geslachtsgemeenschap voortplanten. De onderzoekers zeggen dat een tekort aan mannetjes in elk geval niet de oorzaak is. De slangen werden namelijk gevangen in omgevingen waar mannetjes nadrukkelijk op zoek waren naar een partner. Om wat voor reden dan ook wezen de vrouwtjes hun sperma af en produceerden ze zelf een nest. Dit lijkt het bewijs te zijn dat parthenogenese niet alleen plaatsvindt als vrouwtjes worden geïsoleerd.

2) Kaapse honingbij

Kaapse honingbijen verschillen op een paar punten wezenlijk van andere bijenrassen. Zo hebben de werksters grotere en verder ontwikkelde eierstokken. Deze kunnen de feromonen van een koningin (moer) produceren. Is een bijenkolonie moerloos dan neemt een van de werksters tijdelijk het stokje over als pseudo-koningin. Pas als er weer een echte koningin is geboren, wordt de neppe niet meer getolereerd.

Van deze eigenschap maken Kaapse honingbijen handig gebruik door koloniën van de Afrikaanse honingbij te infiltreren. De Kaapse werksters scheiden de koninginnenferomonen uit, waarop de Afrikaanse bijen hun eigen koningin doden. Er mag immers maar één koningin binnen een kolonie regeren. Vervolgens leggen de Kaapse werksters, zonder tussenkomst van mannetjes, eitjes. Als die eenmaal zijn uitgekomen, worden de ‘koekoekslarven’ verzorgd door de Afrikaanse honingbijen. Een sluwe inzet van maagdelijke voortplanting.

3) Spitssnuitkrokodil

Al jaren leeft er een vrouwelijke spitssnuitkrokodil helemaal alleen in het Parque Reptilandia in Costa Rica. Verzorgers keken vorig jaar dan ook vreemd op toen er opeens zeven eieren in het verblijf lagen. De eieren werden weggehaald en in een broedmachine gelegd. Na drie maanden had in één ei zich een krokodillenfoetus gevormd.

Het jong bleek helaas niet levensvatbaar, waardoor onderzoekers sectie konden verrichten op het diertje. Ze vergeleken het erfelijk materiaal van de foetus met dat van de moeder en zagen een match: 99,9 procent van het DNA kwam overeen. De krokodil had zich dus aseksueel voortgeplant. De ontdekking geldt als eerste geobserveerde geval van parthenogenese bij krokodillen.

4) Zaagvis

Haaien en andere vissen in gevangenschap hebben hun verzorgers wel eens verrast door nakomelingen te krijgen zonder bevruchting. Maar in het wild? Dat is een stuk zeldzamer. Wetenschappers waren dan ook verbaasd toen ze ontdekten dat de zaagvis, die familie is van de rog en de haai, zich soms maagdelijk voortplant.

De wetenschappers onderzochten de zaagvispopulatie in eerste instantie omdat ze wilden weten of verwante vissen zich samen voortplanten. De populatie is namelijk flink teruggedrongen de afgelopen jaren. Hierdoor hebben de vissen weinig keus met wie ze nakomelingen krijgen.

Uit de data die de onderzoekers verzamelden, bleek dat 3 procent van de jongen ter wereld was gekomen via maagdelijke voortplanting. De onderzoekers denken dat zaagvissen dit voornamelijk doen wanneer ze in heel kleine populaties leven. De kans dat een vrouwtje een geschikt mannetje tegenkomt is dan een stuk kleiner.

5) Californische condor

Onder vogels komt maagdelijke voortplanting nauwelijks voor. Er zijn een paar gevallen bekend van onder andere een zebravink en een duif, maar daarvan waren de jongen niet levensvatbaar. Ook van gedomesticeerde kalkoenen is bekend dat ze zich aseksueel kunnen voortplanten en dat leverde vaak wel levende kuikens op. Maar in al deze gevallen hadden de vrouwtjesdieren eieren gelegd in afwezigheid van mannetjes. Ze hadden dus geen keus.

Des te opmerkelijker was de gebeurtenis in 2021 in de Amerikaanse San Diego Zoo. Daar leefden twee Californische condorvrouwtjes die zonder tussenkomst van een mannetje eieren hadden gelegd. En dat terwijl ze allebei in gezelschap verkeerden van vruchtbare mannetjescondors. Wetenschappers spraken van facultatieve parthenogenese. Oftewel, vrijwillige maagdelijke voortplanting. De condorvrouwtjes zouden het eerste voorbeeld van facultatieve parthenogenese bij vogels zijn.

Bronnen: BBC News, The Guardian, Trouw, de Volkskrant

Beeld: iStock/Getty Images

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!